آگهیمذاکراتی که از دل فروپاشی برجام در ۲۰۱۸ برخاسته، اکنون در آستانه تصمیمی تاریخی قرار دارد: بازگشت به دیپلماسی یا حرکت به‌سوی تقابل.
ایران از تابستان ۱۳۸۵، به دلیل گسترش فعالیت‌های هسته‌ای خود، وارد چرخه‌ای از تحریم‌های چندجانبه بین‌المللی شد، مسیری پرتنش که بیش از یک دهه به درازا کشید؛ اما در تیرماه ۱۳۹۴، پس از سال‌ها مذاکره فشرده، ایران و شش قدرت جهانی شامل آمریکا، چین، روسیه، فرانسه، بریتانیا و آلمان (۵ به علاوه ۱) و با همراهی اتحادیه اروپا، به توافقی تاریخی دست یافتند؛ توافقی که با عنوان «برنامه جامع اقدام مشترک» یا همان «برجام» شناخته شد.
هدف آن توافق، کاهش چشمگیر توان هسته‌ای ایران در برابر لغو تدریجی تحریم‌ها بود؛ توافقی که با تایید شورای امنیت سازمان ملل، نقطه عطفی در پرونده هسته‌ای ایران به شمار می‌رفت.
اگرچه آستانه لازم برای تولید سلاح هسته‌ای غنی‌سازی ۹۰ درصدی اورانیوم است، اما در چارچوب برجام، ایران پذیرفت سطح غنی‌سازی خود را تا ۳.۶۷ درصد کاهش دهد و ذخایر اورانیوم غنی‌شده‌اش را به ۳۰۰ کیلوگرم محدود کند. علاوه بر این، تعداد سانتریفیوژها و فعالیت‌های تحقیق و توسعه هسته‌ای ایران تحت کنترل شدید قرار گرفت و بازرسی‌های گسترده و مستمری توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انجام شد. ایران همچنین تعهد داد که هرگز به دنبال تولید، توسعه یا دستیابی به سلاح هسته‌ای نخواهد بود.
در مقابل، شورای امنیت سازمان ملل به تدریج تحریم‌های خود را لغو کرد و اتحادیه اروپا و آمریکا نیز بخش قابل توجهی از تحریم‌های خود را تعلیق کردند.
با این حال، در اردیبهشت ۱۳۹۷ (۲۰۱۸ میلادی)، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، کشورش را به طور یک‌جانبه از برجام خارج کرد و تحریم‌هایی که پیش‌تر لغو شده بودند را بار دیگر بازگرداند. او همچنین تحریم‌های جدیدی را در قالب سیاست «فشار حداکثری» علیه ایران اعمال کرد.
در این شرایط، اتحادیه اروپا به رغم اعلام موضع ادامه پایبندی به مفاد برجام، برخی تحریم‌های مرتبط با اشاعه هسته‌ای و تحریم‌های غیرهسته‌ای را حفظ کرد. ایران نیز با وجود باقی ماندن رسمی در توافق، از سال ۱۳۹۸ (۲۰۱۹ میلادی) به تدریج و در پنج گام تعهدات هسته‌ای خود را کاهش داد و نهایتا در سال ۱۴۰۰ (۲۰۲۱ میلادی) اجرای کامل این تعهدات را متوقف کرد.
هم‌اکنون ایران حدود ۲۷۵ کیلوگرم اورانیوم با غنای «تا ۶۰ درصد» در اختیار دارد.
طبق مفاد برجام، تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل قرار است در ۲۶ مهرماه ۱۴۰۴ (اکتبر ۲۰۲۵) پایان یابند، مگر اینکه سازوکاری به نام «بازگشت خودکار تحریم‌ها» یا «مکانیسم ماشه» توسط یکی از طرفین برجام که احتمالا اروپایی‌ها (بریتانیا، فرانسه یا آلمان) خواهند بود، فعال شود.
تلاش‌های بی‌ثمر گذشته
دولت‌های پیشین ایران و دولت جو بایدن، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، تلاش‌هایی برای احیای برجام انجام دادند، اما مذاکرات غیرمستقیم تهران و واشنگتن در تابستان ۱۴۰۱ (۲۰۲۲ میلادی) به بن‌بست رسید. با این حال، یک سال بعد، گفت‌وگوهای محرمانه و غیررسمی برای جلوگیری از تشدید بیشتر تنش‌ها میان تهران و واشنگتن آغاز شد.
به فیسبوک یورونیوز فارسی بپیوندید
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا در اواسط اسفند ۱۴۰۳ (مارس ۲۰۲۵) اعلام کرد که نامه‌ای به رهبر ایران نوشته که در آن برای دستیابی به توافق هسته‌ای ضرب‌الاجلی دو ماهه تعیین کرده بود. در این نامه تهدید شده بود که در غیر این صورت، با پیامدهایی از جمله اقدامات نظامی روبه‌رو خواهند شد.
مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری ایران پس از واکنش تند اولیه علی خامنه‌ای رهبر ایران اعلام کرد که «مسیر مذاکرات غیرمستقیم» همچنان باز است.
آگهیتا اینکه نخستین دور مذاکرات میان ایران و آمریکا در ۲۳ فروردین ۱۴۰۴ (۱۲ آوریل ۲۰۲۵) برگزار شد و دور پنجم آن نیز در دوم خرداد (۲۳ مه) ادامه یافت
این گفت‌وگوها که با میانجی‌گری عمان انجام می‌شود، بالاترین سطح تماس دیپلماتیک بین این دو کشور از سال ۱۳۹۷ (۲۰۱۸ میلادی) تاکنون است. این گفت‌وگوها به‌صورت غیرمستقیم برگزار می‌شود، گرچه برخی گزارش‌ها از تبادل‌های مستقیم میان مذاکره‌کنندگان ایرانی و آمریکایی نیز خبر داده‌اند.
علی خامنه‌ای، رهبر ایران روز سه‌شنبه ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۴ با اشاره به مذاکرات قبلی گفت: ابراهیم رئیسی، رئیس‌جمهور پیشین ایران «در اولین مصاحبه با صراحت گفت با آمریکا مذاکرهٔ مستقیم نمی‌کنیم. البته در دوره شهید رئیسی مذاکرات غیرمستقیم بود ولی بدون نتیجه.» آقای خامنه‌ای در ادامه افزود: «الان هم گمان نمی‌کنیم به نتیجه‌ای برسد و نمی‌دانیم چه خواهد شد.»
ایران و آمریکا از مذاکرات چه انتظاری دارند؟
اهداف آمریکا در این دور از مذاکرات با نوعی ابهام همراه است. در آغاز، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا هدف را جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای عنوان کرد. اما موضع آمریکا سپس تغییر کرد و آقای ترامپ اعلام کرد که هدف، «انحلال کامل» برنامه هسته‌ای ایران است، هرچند ممکن است با وجود یک برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای موافقت خواهد شد.
آگهیوزیر امور خارجه آمریکا خواستار توقف کامل غنی‌سازی اورانیوم شده و پیشنهاد داده که ایران تنها مجاز به داشتن یک برنامه هسته‌ای غیرنظامی مبتنی بر اورانیوم غنی‌شده وارداتی باشد. همچنین توقف تولید موشک‌های دوربرد و حمایت از گروه‌های منطقه‌ای از جمله حوثی‌ها را نیز خواستار شده است.
با این حال، برخی دیگر از اعضای دولت آمریکا پیشنهاد داده‌اند که برای دستیابی به توافق و جلوگیری از تنش‌های نظامی که می‌تواند به جنگ منجر شود، آمریکا با میزان محدودی از غنی‌سازی اورانیوم موافقت کند.
مقام‌های ایرانی این مواضع «متناقض و متضاد» آمریکا را محکوم کرده‌اند. آن‌ها بر حق خود به حفظ «چرخه کامل سوخت هسته‌ای» به‌عنوان یکی از امضاکنندگان پیمان عدم اشاعه سلاح‌های هسته‌ای(ان‌پی‌تی) تأکید دارند و احتمال انحلال برنامه هسته‌ای و کنار گذاشتن غنی‌سازی را رد کرده‌اند، اما گفته‌اند درباره نگرانی‌ها پیرامون «احتمال نظامی شدن» برنامه گفت‌وگو می‌کنند.
آگهیایران همچنین هرگونه مذاکره درباره توان دفاعی و موشکی خود را رد کرده، ولی اعلام کرده است که قصد ساخت موشک‌های با قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای را ندارد.
در عین حال، ایران توافق را یک «بُرد-بُرد» برای هر دو طرف معرفی کرده به گزارش روزنامه نیویورک‌تایمز از آمریکا دعوت کرده که در برنامه انرژی هسته‌ای غیرنظامی ایران سرمایه‌گذاری کند.
مقام‌های ایرانی مذاکرات فعلی را «بسیار جدی و سازنده» توصیف کرده‌اند؛ این گفت‌وگوها مسائل فنی از جمله نظارت بر تأسیسات هسته‌ای ایران و سرنوشت ذخایر اورانیوم غنی‌شده را در بر می‌گیرد. هدف ایران، رفع مؤثر تحریم‌ها و دریافت تضمین‌های محکم از آمریکا برای پایبندی به هرگونه توافق احتمالی است.
آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) نیز خواهان ایفای نقش در این مذاکرات شده، چرا که نظارت بر اجرای هر توافقی بر عهده این نهاد خواهد بود. همچنین گزارش شده که ایران پیشنهاد فروش اورانیوم غنی‌شده خود به آمریکا را مطرح کرده است.
آگهیپس از دور چهارم مذاکرات، ترامپ اعلام کرد که طرفین به توافق نزدیک شده‌اند؛ توافقی که احتمالا شامل توقف کامل غنی‌سازی برای سه سال جهت اعتمادسازی خواهد بود، و پس از آن ایران مجاز به غنی‌سازی در سطح غیرنظامی (احتمالاً همان ۳.۶۷ درصد طبق برجام) خواهد شد. در این مدت، روسیه می‌تواند سوخت هسته‌ای غیرنظامی مورد نیاز ایران را تأمین کند.
با این حال، همچنان اختلافاتی درباره موضوع توقف کامل غنی‌سازی و زمان و مکان انتقال ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران وجود دارد.
در کنار اختلافات اساسی موجود در مذاکرات، سطح بالای بی‌اعتمادی بین ایالات متحده و ایران و همچنین خطر تشدید تنش‌ها در منطقه می‌تواند مانع دستیابی به توافق شود. برای افزایش فشار بر ایران، آمریکا حضور نظامی خود در خاورمیانه را تقویت کرده و اجرای تحریم‌ها را شدت بخشیده است.
آگهیهمچنین، گزارش‌هایی وجود دارد مبنی بر اینکه ترامپ ممکن است نتواند اسرائیل را از حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران بازدارد، یا حتی از یک حمله اسرائیلی – یا مشترک اسرائیلی-آمریکایی – حمایت کند. در واکنش، ایران تهدید کرده است که در صورت هرگونه حمله نظامی آمریکا، «پاسخی متقابل و شدید» خواهد داد؛ از جمله حمله به ده‌ها هزار نیروی نظامی آمریکایی مستقر در پایگاه‌های منطقه یا نیروهای اسرائیلی. این تهدیدها اخیراً هم‌زمان با رونمایی از یک موشک بالستیک میان‌برد سوخت جامد جدید از سوی ایران، تکرار شده‌اند.
ایران همچنین اعلام کرده که آمریکا را مسئول هرگونه حمله اسرائیل به خاک خود خواهد دانست و از گسترش کمپین تحریم‌های آمریکا علیه شرکای تجاری‌اش، به‌ویژه چین، به شدت انتقاد کرده است.
آگهیبازیگران برجامی و منطقه‌ای چه نگاهی به مذاکرات جاری دارند؟
برخلاف اسرائیل، کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس که در مسیر نزدیکی با ایران قرار گرفته‌اند، از دستیابی به یک توافق هسته‌ای حمایت می‌کنند. برخلاف موضع‌گیری آن‌ها در سال ۲۰۱۵، اکنون این کشورها توافق میان ایران و آمریکا بر سر مسئله هسته‌ای را برای ثبات خاورمیانه و تحقق چشم‌اندازهای اقتصادی خود ضروری می‌دانند.
چین و روسیه نیز از مذاکرات حمایت کرده‌اند. مسکو خواستار توافقی منصفانه بین ایران و آمریکاست و بر حق مشروع ایران برای توسعه برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای خود تأکید دارد. روسیه حتی پیشنهاد داده که میانجی مذاکرات باشد و اورانیوم غنی‌شده ایران را در خاک خود نگهداری کند. چین که به دلیل خرید نفت خام ایران هدف تحریم‌های آمریکا قرار گرفته، از موضع ایران در مذاکرات حمایت کرده و بر لزوم احترام به حق ایران در استفاده صلح‌آمیز از انرژی هسته‌ای تأکید دارد.
روابط اتحادیه اروپا و ایران از سال ۲۰۲۲ تاکنون در سطح پایینی قرار دارد. سه کشور اروپایی (آلمان، فرانسه و بریتانیا) به همراه آمریکا، در نوامبر ۲۰۲۴، ایران را در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به دلیل عدم همکاری با این نهاد مورد سرزنش قرار دادند. پس از آن، ایران و تروئیکای اروپایی چند دور مذاکره برگزار کردند که آخرین آن در ۲۶ اردیبهشت ۱۴۰۴ (۱۶ مه ۲۰۲۵) انجام شد.
آگهیبا اینکه اتحادیه اروپا عملاً از مذاکرات کنونی ایران و آمریکا کنار گذاشته شده، اما نماینده عالی اتحادیه این مذاکرات را «گامی در مسیر درست» توصیف کرده و بر اهمیت رویکردی هماهنگ با آمریکا برای جلوگیری از دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای تأکید کرده است.
فرانسه، آلمان و بریتانیا در اواخر آوریل اعلام کردند در صورت شکست مذاکرات با آمریکا تا ماه اوت، مکانیزم ماشه را فعال خواهند کرد، اما هرگونه اقدام نظامی را رد کرده‌اند.
source