آگهی

تصاویر حسن نصرالله، رهبر پیشین حزب‌الله به همراه تصاویر رهبران دیگر شبه‌نظامیان شیعه مورد حمایت ایران همچنان بر دیوار‌های اقصی نقاط بغداد، پایتخت عراق نقش بسته و این حاکی از نفوذ دیرینه جمهوری اسلامی ایران در عراق است.

با این حال، به گزارش اکونومیست، نارضایتی فزاینده‌ای میان عراقی‌ها، به‌ویژه نسل جوان، نسبت به همسویی کشورشان با ایران در حال شکل‌گیری است.

بسیاری از مردم عراق از احتمال کشیده شدن درگیری ایران با اسرائیل و آمریکا به کشورشان وحشت داشتند و از این‌که دولت عراق از این درگیری دور ماند، احساس آسودگی کردند.

همچنین، واکنش عمومی به فراخوان گروه‌های شبه‌نظامی برای راهپیمایی به‌سوی سفارت آمریکا در جریان جنگ ۱۲ روزه ماه ژوئن بسیار سرد و بی‌رمق بود. اکنون که نفوذ منطقه‌ای تهران در حال کاهش است، ایران دیگر نمی‌تواند مانند گذشته روی عراق حساب باز کند.

زمینه نفوذ ایران در عراق

روابط ایران و عراق با ۱۶۰۰ کیلومتر مرز مشترک همواره فراز و نشیب‌های بسیاری داشته است. رهبران مذهبی این دو برای کسب نفوذ در میان شیعیان سراسر جهان با یکدیگر رقابت می‌کنند و جنگ هشت‌ساله ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰ میلادی نیز صدها هزار کشته برجای گذاشت.

با این حال، از زمان سرنگونی رژیم صدام حسین توسط آمریکا در سال ۲۰۰۳، عراق به بستری برای گسترش نفوذ ایران در منطقه تبدیل شد. با وجود تحریم‌های گسترده غرب علیه برنامه هسته‌ای ایران، اقتصاد عراق یکی از معدود شریان‌های حیاتی برای همسایه بحران‌زده‌ بود. جمهوری اسلامی ایران سال‌ها با سوءاستفاده از مزایده‌های روزانه دلار بانک مرکزی عراق و دور زدن تحریم‌های آمریکا ارز مورد نیاز خود را برای واردات تامین می‌کرد. البته این روند در سال ۲۰۲۳ با قرار گرفتن بانک‌های عراقی در فهرست سیاه آمریکا کند شد.

عراق همچنین یکی از بازارهای کلیدی برای صادرات ایران است. به گفته تاجران بغدادی، ایران به وزارتخانه‌ها و نهادهای دولتی عراق فشار می‌آورد تا کالاهای ایرانی را به کالاهای کشورهای دیگر ترجیح دهند.

یک بانکدار خاورمیانه‌ای گفت: «اگر آمریکایی‌ها عراق را از نظر نظامی اشغال کردند، ایران آن را از نظر اقتصادی در دست گرفت.»

با این حال، اعمال قدرت نظامی از طریق گروه‌های شبه‌نظامی تحت حمایت سپاه پاسداران مهم‌ترین ابزار نفوذ ایران بود. ظهور داعش در سال ۲۰۱۴، موجب صدور فتوای جهاد از سوی مراجع دینی شیعه در عراق و ایران شد و تهران نقشی کلیدی در شکل‌گیری شبه‌نظامیان شیعه در عراق ایفا کرد. این گروه‌ها علیه داعش جنگیدند و به‌طور قابل‌توجهی منجر به تضعیف آن شدند. اما همزمان، نیز به ابزاری برای نفوذ ایران بر سیاست و اقتصاد عراق تبدیل شدند.

وانت‌های بدون پلاک این گروه‌ها هنوز در خیابان‌های بغداد پرسه می‌زنند. اعضای آن‌ها منافع اقتصادی گسترده‌ای دارند و وزارتخانه‌های مهمی مانند نفت و صنعت و معادن را در اختیار گرفته‌اند. تا همین اواخر، آن‌ها بر دیوان عالی کشور نیز تأثیر قابل‌توجهی داشتند.

دلایل افول نفوذ ایران در عراق

بخش زیادی از این نفوذ توسط قاسم سلیمانی، فرمانده پیشین نیروی قدس سپاه پاسداران اعمال می‌شد. او در هماهنگی عملیات‌های برون‌مرزی ایران نقشی اساسی داشت. اما، پس از کشته شدن آقای سلیمانی در حمله پهپادی آمریکا در سال ۲۰۲۰، تسلط ایران بر این گروه‌های شبه‌نظامی کاهش یافته است. برخی از آن‌ها همچنان بخشی از «محور مقاومت» ایران باقی ماندند، اما برخی دیگر به مسائل داخلی خود روی آوردند.

به گفته یک نماینده باسابقه مجلس عراق، یکی از دلایل اصلی این افول، ناتوانی اسماعیل قاآنی، فرمانده کنونی نیروی قدس سپاه و جانشین آقای سلیمانی در مدیریت رقابت‌ها و تعارض منافع این گروه‌هاست. او گفت: «درخواست‌ها به مطالبه تبدیل شده‌اند.»

دلیل دیگر، این است که متحدان پیشین ایران در عراق به طور فزاینده‌ای ثروتمند شدند و دیگر نمی‌خواهند منافع خود را با ورود به جنگی با آمریکا یا اسرائیل به خطر بیندازند. البته برخی از آن‌ها هنوز به آرمان انقلاب اسلامی ایران و نبرد با اسرائیل پایبندند، اما بسیاری دیگر از ایفای نقش کشورشان به‌عنوان زیردست همسایه قدرتمند ناراضی هستند.

شاید مهم‌ترین عامل، ظهور نسل جدید سیاست‌مداران از دل اعتراضات ضد حکومتی سال ۲۰۲۰ باشد. این نسل به‌شدت مخالف گروه‌های شبه‌نظامی است.

محی انصاری، رئیس بنیاد خانه عراق گفت: «این گروه‌های مسلح فاسدند و برای خود امپراتوری‌های اقتصادی ساخته‌اند. مفهوم مقاومت [در برابر اسرائیل] در عراق پوچ و توخالی است.»

این رویکرد به‌وضوح در جریان جنگ ۱۲ روزه ایران و اسرائیل در ماه ژوئن مشهود بود. حتی نزدیک‌ترین متحدان ایران در عراق نیز به دلیل نگرانی از پاسخ متقابل آمریکا یا اسرائیل، حاضر به کمک جدی نشدند.

ابومیثاق الامصری، تحلیل‌گر سیاسی نزدیک به سازمان بدر، یکی از بزرگ‌ترین گروه‌های شبه‌نظامی مورد حمایت ایران در ۲۱ ژوئن در تلویزیون ملی عراق گفت: «برادران در گروه‌ها سطح بالایی از خویشتن‌داری و عقلانیت را نشان داده‌اند.»

به گزارش اکونومیست، حمله اسرائیل به فرماندهان ارشد سپاه پاسداران در جریان جنگ ۱۲ روزه و حمله آمریکا به تاسیسات هسته‌ای ایران، برخی از عراقی‌ها را امیدوار کرده است که نفوذ تهران در سیاست و اقتصاد کشورشان کاهش یابد. آن‌ها بر این باورند که شاید در حال حاضر که سیاستمداران و گروه‌های شبه‌نظامی وفادار به تهران سردرگم هستند، فرصتی برای ظهور نیروهای سیاسی بومی و مستقل فراهم شود. یک کارمند دولت عراق گفت: «شاید [سیاستمداران] به صورت عمومی حرف‌هایی بزنند، اما از تضعیف ایران ناراحت نیستیم.»